- Энэ цэцэг л дэлгэрч байвал би сайн явна. Гандаж гундаад ирвэл намайг зүдэрчээ гэж санаарай хэмээн нөхрийгөө дүнсгэр царайлж ер тоглосон шинжгүй өгүүлэхэд
- Яг үлгэр шиг ээ, чи бид хоёр хүүхэд биш дээ гэж Гандиймаа хөөр болон дэвэлзэнэ. Дамдин гэргийнхээ инээдийг чагнаж тэртээх уулсын намирсан зэрэглээг ширтэн хэсэг зуур бодолд автсанаа
- Сэтгэл бодлыг нүд өдөөдөг, амины мэдрэмжийг амьсгаа түгээдэг. Чи цэцэгтэй харьцахдаа хар шил зүүж амны хаалт хийж байгаарай. Өөр хүн ойртуулж болохгүй шүү! гэчихээд сая л өмнөөс нь ширтжээ.
Хоёр биеийнхээ хайрын билэгдэл гэж ийм санаа сэдлээ дээ хэмээн Гандиймаа эхэндээ баяссан аж. Гэтэл амьсгал нь энэ цэцэгт хүрвэл бузардах мэт үгийн аясыг сонсуутаа хүүхэн тунирхал нь өрвөлзөх аяс орсон ч,
- Цэцэг тарнидаг цэцэн ханхүү минь, ойлголоо доо би хэмээн дүйвүүлээд санаснаа гаргалгүй сэтгэлээ үдэв. Дамдин гараа далласаар яваад өглөө Гандиймаа сүүмэгдэй цэцгээ ширтсээр хоцров
Нөхөр нь сургуулийн нярав гээч ажилдаа дассан боловсрол багатай төрөлхийн хар ухаантай нямбай бодь нэгэн. Сумын төвийнхөн "уг нь толгойтой хүн" гэлцэвч эм тан түгээн "Итгэл" сан уншчихгүй болохоор нь ч тэр үү хэрэг нь бага, тоож юм асуух нь ховор билээ. Гэхдээ хар нялхаасаа төвд, монгол, шинэ бичиг, гурван номын эрдэм шүтэн бясалгасан юм юмны захтай гэдгийг нь гадарлах ч бас “өөдтэй юм бүтээсэн нь юу л бол доо чи” гэх тоомжиргүй хандлага их. Дамдинг тэр л туурвил судруудынхаа ид шидийг төвийн эрдэмтэд дэлгэн цэц сорихоор зориглоод замд шуударч буй нь энэ юмсанжээ
Бүсгүй хүний сэтгэл ботготой ингэ шиг уяхан, бялзуухай шиг гэнэхэн юм хойно доо. Эр нөхрөө үгүйлэх бүртээ өнөөх цэцгийг хайрлан арчлах болов. Өөр хүн бүү ойртуул гэсэн үг сэр сэр салхи мэт сэтгэлд нь гэнэ гэнэ сэвэлзэж намайг хардаж энэ цэцгээр сануулга болгов уу гэх уянгалаг гэмээр гоморхол зүрхэнд нь үймнэ. Сүүмэгдэйн цэнхэр цэцэг дэлгэрч байлаа.
Дамдин нэг орой санамсаргүй гэнэт хүрээд ирэх шиг суурины айл бүрийн зурагтаар яриа дэлгэн бөөн шуугиан хачирхал болж нэвтрүүлгийн хөтлөгч нь өргөөнийхөө хоймор завилсан хөдөөний эрдэмтдийн нэгэн хэмээн цоллов. Байгалын гамшиг бол гайтай тохиолдол биш тангарагаа гээсэн хүмүүсийн оюун санааны эсрэгшилийн хорт нөлөөлөл гэж яриад зарим нэг газар хөдлөлт, үер. ган, зуд, осол аюулын тухайн үеийн нь үймээн самуунтай холбон тайлбарлав. Өмнөө нэгэн судар дэлгэсэн харагдана. Царай нь цайчихсан ч юм шиг. Гандиймаа инээмсэглэн сонжсоор нөхөртөө баярлаж жаргалтай байлаа. Дамдинтай арваад жил үерхээд айлын голомтоо хослон тулсан гэргий нь төдийгүй нөхрийнхөө үлгэр номлол мэт бясалгал, онол эшгийн аястай гүн сэтгэмжийг буйлуулж урмын тос нэмдэг саяхан төгссөн дээд боловсролтой багш хүн учраас зорьсон үйлд нь итгэж хүлээхийн догдлол эдлэхээс ч аргагүй бөлгөө. Маргааш нь зарим хүн Дамдины яриаг хүй нэгдлийн үеийн мухар сүсэг, шашны зан үйл төдий хуучин сэдэв, шинжлэх ухааны нотолгоогүй гэж шүүмжилж байгаа дуулдав. Орой нь сүүмэгдэй цэцгээ услахаар ортол өнгө зүсээ алдан зарим дэлбээ нь хатаж хорчийн гундасныг ажаад муу ёр гэх сэжиг төрж айж түгшихийн шалтаглан болоод сууж чадахгүй дэнсэллээ. Энэ цэцэг гандаж гундвал. . гэсэн үг зүрхийг нь имэрч сэтгэлийг нь шимшрүүлсээр, сүүмэгдэйн цоморлиг захаасаа эмтрэн хагдарч шинэ нахиа дэлбээлэхээ аядавч зэвэнд идэгдсэн махир хадаас шиг хар юм болж өвчин хортонд нэрвэгдсэн мэт авай. Аргаа барахдаа хот руу араас нь дуудаж ярихаар шийдэв. Дамдин баахан баяр хөөр тоочиж байснаа цэцгийн тухай ярианд шилжмэгцээ
- Нэг наст ургамал мөн л дөө. Гэхдээ ид цэцэглэлтийн үе нь. Тасалгааны орчинд зохицохдоо муу гэж ургамлын толь бичигт дурьдсан нь ч үнэн. Гэхдээ МЭӨ II мянгаад жилийн тэртээ өнө эртний хээрүүд угсааны мэргэн бөө нар сүүмэгдэйг эзэн дээдсийнхээ дэргэд тариулж хар цагаан хэл амыг нь шинждэг байсан гэдэг. Хамгийн ойр буй оюун билэгтний амин орон, тархины нь цахилгаан цацралын нөлөөнд ховслогдон хувирдаг онцлогтой. Хүнийг мэдрэх байгалийн увидас сүүмэгдэйн хээнцэр цоморлигт цогцолсон гэж би итгэсэн юмсан. Наад цэцэг чинь би юм шүү. Дамдинд л хандсан нөлөөг хүлээж авах ёстой гэж ярив.
- Дамдиан! Тэгээд би яах юм бэ? Чи өөрийгөө энэ цэцгээр шинж гэсэн биз дээ. Би айгаад байна. Ямар ч ёр совин юм билээ. Чи ерөөсөө бушуухан ир. Амар мэнд л явбал... Дамдин таг болчихов.
- Байна уу? Хариулаач дээ. Би яах юм бэ одоо? Бүсгүйг ийн бачимдтал Дамдин "Түр азнаа хө" гэснээ аанай л бодолд автан нэг хэсэг чимээ тасраад
- Гандий. Тэгэхээр надад нэг санаа төрлөө. Харин чи зоригтой байж адаглаад хоёрхон хоног тэсвэрлэ! Байгалын нууц чи бид хоёрыг сорьж байна. Аливаа түүх цаг үеийн шахалтанд оршдог шүү дээ Тайвшир Гандий.
- Би юу тэсвэрлэх юм бэ? Шуудхан хэлчихээч.
- Чи намайг үхчихлээ гэж бод!
- Юу? Чи яагаад эгэл юм бүхнийг аймаар ёртой хутгаад байгаа юм бэ? Энэ цэцэг чинь миний нулимсанд сэргэх ёстой юм бол чөтгөрийн бэлэг гэдэг байхаас зайлахгүй нь. Суга суга тасдаад хаячих юмсан.
- Ойлгооч дээ. Гандиймаа. Сүүмэгдэй маань тэгвэл л нэг сэргэж магадгүй санагдчихлаа.
- Дамдин... чи энэ цэцгээр намайг зовоож гүйцэх нь. Одоо болиоч дээ би гуйя. Хөөе Дамдиан эсвэл энэ цэцэг чамайг санаад байгаа юм болов уу?
- Yгүй дэг ээ. Би тэгж бодохгүй байна. Маргааш чамд нэг цахилгаан очно. Чи бүү үнэмшээрэй. Гэхдээ үнэмшсэн юм шиг байгаарай. Ээ дээ хичээгээрэй. Миний санаа ч зовж байна Гандиймаа...

* * *

Эртний бөө нар энэ цэцгийг яагаад удмын заншил болгон гэр оронд тариулж хэвшүүлсэнгүй вэ? Уг нь сэрэмжлүүлэх ашигтай юм биш үү? Гандиймаа иймэрхүү бодолд автан гиюүрч суутал айлын нь хархүү сүр сархийн амьсгаадан орж ирээд нэгэн бичиг үг дуугүй сарвайжээ. Аваад үзтэл ”Дамдин зүрхний өвчний улмаас зуурдаар гэнэт нас барлаа" гэсэн үг харагдлаа. Бүсгүйн тархин дундуур аянга ниргэж зүрх нь ёгхийн зогсчих шиг. Яанаа!! гэж үсээ үгтээн дуу алдсанаа цурхирч гарлаа. Учир байдлыг сэхээрэхийн завдалгүй хүмүүс ч шаван хайран хүн, эрдэмтэй хүү энээ тэрээ гаслан уй гашуу нөмөрчээ. Гандиймаад тэр л нулимс цөхрөл дунд гэнэт "маргааш нэг цахилгаан очно" гэсэн үг зурсхийгээд “Даанч дээ чи. Ингэж хөнгөдөх гэж байх уу" гэхээс уур нь хүрч зэвүүцэхдээ тулав. Гэлээ ч хэнд ч үг цухуйлгасангүй мэлийтэл гөлөрсөн амьтан болж хувирчээ. ... Талийгаачийн хөргийг тусгайлан залах, зул хүж асаах өөрийг нь хот руу явуулах ... элдвийн саналыг эс хайхарч толгой сэгсрэхээс еөр үггүй гунигтай хүүхэн орны толгой түшин өдөржин суув. Хүмүүс дэмий л холхилдон аргаа барцгаана. Гандиймаа тэр шөнө бараг дуг хийсэнгүй. Зовлон хуваалцсан хүмүүс үүгээр түүгээр ундуй сундуй нойрсчээ. Гэгээ оров уу үгүй юу хүмүүс шавчихна яана даа гэхээс халширч хөшиж чилсэн биеэ хөдөлгөхөөр босохдоо гэнэт мөнөөх цэцгээ очиж үзмээр санагдаад ухасхийлээ. Гантай цагийн хур үзсэн өвс ногоо мэт өнөө сүүмэгдэй нь яах ийхийн зуургүй сэргэж дэлбээ нь ариуханаар сэрвэлзэж байх ажээ. Yгүйлэгдсэн хур нь хагацлын нулимс үхлийн мэдээ байсан гэж үү? Гандиймаа Дамдин руу ярилаа.
- Байна уу?
- Байнаа, байна. Чи чинь яаж байгаа нь энэ вэ. Цэцэг үү? Хачин юм. Миний нулимс үхлийн мэдээ хоёр дутаж байсан юм шиг сэргэж...
Залгагч хүүхэн итгэж ядсан бололтой өөрийн өмнөх харилцуурыг авч чихэндээ дөхүүлэв. Дамдингийн дуу мөн бололтой.
- Намайг сайн явбал муулах хүн олон гарч ирнэ чинээ санасангуй. Боловсролгүй энээ тэрээ л болоо биз. Гэтэл үхлээ гэж дуулаад бүгд л харамсаж магтаж эхлэж л дээ гэх нь дуулдав. Залгагч харилцуураа сэмхэн тавиад Гандиймаа руу харлаа
- Сүүмэгдэйн цэнхэр дэлбээнд ийм увидас оршдогийг хүмүүс мэдээсэй гэж би хүсэхгүй байна. Хүний орчинд биш булшны дэргэд л ургуулбал зохимжтой юм шиг Тийм ээ талийгаачдыг хүмүүс дандаа магтаж байдаг болохоор энэ цэцэг цасан доорч ургах байлгүй гээд утсаа тавьчихлаа. Хананд өлгөсөн хүлээн авагчаар
-19 цагаас "Тэрлэгээ сугалдаргалсан номч" цуврал нэвтрүүлгийн дэд дугаар түүхч гүн ухаанч ард Дамдин оролцоно хэмээн зурагтын оройн хөтөлбөр зарлаж байлаа. Гандиймаагийн үс гэзэг тэр чигээрээ босоод ирэх шиг болж түгшиснээ
- Энэ Сүүмэгдэй хаашдаа хагдрах нь л дээ хэмээн цөхрөн өгүүлэх нь дуулджээ
1996

НАМСРАЙН НАГААНБУУ

Бэсүдэйн Н.Нагаанбуу Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын нутагт 1951 онд төрсөн. Дээд боловсролтой, түүхч мэргэжилтэй. Түүхийн ухаанаар "Улаанбаатар" их сургуульд магистр хамгаалсан докторант. "Монголын гурвал онол" бүтээлд нь Нүүдлийн Соёл Иргэншлийн академи номч академич цол, МЧАСХ "шилдэг нийтлэгч" өргөмжлөл хүртээсэн.
МЗЭ, МСНЭ-ийн гишүүн. Зөгнөлт болон түүхэн сэдвээр бичдэг. Ардын хувьсгалын 60,70,80 жилийн ойн медаль, МХЗЭ-ийн алтан медалиуд. МYЭ-ийн хүндэт тэмдгийг хууль зүйн яамны хүндэт жуух. “Саран ээж” нийгэмлэгийн хүндэт медаль зэрэг шагналтай.

mongolia2007year-208.JPG
Хэмжээс: 600x450 62k
Сэтгэгдэл: 0
Үзсэн: 3931

mongolia2007year-036.JPG
Хэмжээс: 600x450 118k
Сэтгэгдэл: 0
Үзсэн: 3948

mongolia2007year-115.JPG
Хэмжээс: 600x450 88k
Сэтгэгдэл: 0
Үзсэн: 4016